فضای مجازی و آینده روزنامه‌نگاری

افشین امیرشاهی، دبیر انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران این یادداشت را برای شماره هفتم مجله کیوسک نوشته است.

روزنامه‌نگاری در آینده به چه سمت و سویی خواهد رفت؟ این مسئله را با یک تجربه شخصی آغاز می‌کنم. سه سال پیش با رئیس دفتر شبکه تلویزیونی الجزیره قطر در ایران که خانم جوانی بود، گفت‌وگو کردم. او به روزنامه همشهری آمده بود و هنگام بازدید از بخش‌های مختلف روزنامه، فرصتی دست داد تا گپ‌وگفتی با او داشته باشیم.

می‌دانید که شبکه‌های تلویزیونی قطر در پوشش اخبار جزو بهترین‌های جهان هستند. الجزیره و العربیه جزو شبکه‌های تلویزیونی بسیار فعال جهان عرب به شمار می‌روند و به دلیل اینکه نیروی انسانی متخصص، پول و امکانات فراوان دارند، می‌توانند بسیاری از خبرها و رویدادهای جهان را پوشش بدهند.

درباره افول روزنامه‌ها با توجه به فعالیت شبکه‌های اجتماعی حرف زدیم و اینکه بسیاری از کارشناسان و روزنامه‌نگاران قدیمی نه‌فقط در ایران که در نقاط مختلف جهان، زنگ مرگ روزنامه‌های کاغذی را به صدا درآورده‌اند و از کم‌اثرشدن هرچه بیشتر مطبوعات کاغذی گفته‌اند. مدیر دفتر الجزیره در تهران این نکته را تاکید کرد و در ادامه حرفی زد که حیرت همه را به دنبال داشت. او توضیح داد همین اتفاق که برای روزنامه‌ها افتاده است، تا هفت، هشت سال آینده برای شبکه‌های تلویزیونی رخ می‌دهد. می‌گفت ما بر این باور هستیم که به‌زودی شبکه‌های خبری تلویزیونی هم از نفس می‌افتند و مانند رسانه‌های کاغذی با افول مواجه می‌شوند. او که فارسی را به راحتی حرف می‌زد، توضیح داد: ما در قطر از حالا روی این موضوع کار می‌کنیم تا برای حداقل ۱۰ سال آینده آماده مقابله با این بحران باشیم. می‌گفت آینده خبر و اطلاع‌رسانی تنها از طریق گوشی‌های موبایل امکان‌پذیر است و ما خودمان را برای این موضوع آماده می‌کنیم.

نماینده قطر نکته درستی را بیان کرد. همین حالا اگر یک نظرسنجی انجام شود، می‌بینیم که جوان‌ترها همه اخبار و اطلاعات خودشان را از گوشی موبایل و کامپیوتر دریافت می‌کنند و البته نه فقط جوان‌ترها که افراد پا به سن گذاشته هم اخبار و اطلاعات را از طریق چندین منبع رسمی و همچنین اشتراک‌گذاری با یکدیگر پیگیری می‌کنند.

این‌روزها مثالی در میان برخی از روزنامه‌نگاران رایج است که اعضای تحریریه هم روزنامه خودشان را نمی‌خوانند. این مسئله به نظر من هم درست است. باید اعتراف کنیم که مردم این روزها کمتر از سال‌های گذشته روزنامه می‌خوانند. مشاهده تیراژ روزنامه‌های سراسری این ادعا را تایید می‌کند؛ چراکه عادت روزنامه‌خواندن و کسب خبر در مردم تغییر کرده است. این روزها ماجرای روزنامه‌نگاری به یک موضوع پیچیده تبدیل شده است. روزنامه‌نگاری یک‌طرفه جای خودش را به تدریج از دست داده است. فضای دیجیتالی باعث شده که ماهیت چاپی و یک‌طرفه روزنامه‌نگاری دگرگون شود. امروز با مخاطبانی روبه‌رو هستیم که عادت‌های خبری‌شان به طور کامل با گذشته متفاوت است. آن‌ها به جای اینکه هرصبح روزنامه به دست بگیرند و اخبار و اطلاعات را مطالعه کنند، در هرلحظه از شبانه‌روز می‌توانند رویدادهای کشورشان و سایر نقاط جهان را پیگیری کنند؛ نه‌ فقط در قالب متن که به صورت یک بسته کامل خبری شامل فیلم، متن و عکس هم درباره یک موضوع مطلع می‌شوند. در عین حال، شهروندخبرنگاران، وبلاگ‌نویسان، روزنامه‌نگارانِ موبایل به دست، خبرنگاران و شهروندان متکی به ویکی‌پدیا و سایر اشکال تولید خبر هم به موضوع تولید محتوا اضافه شده است.

چندسال پیش برای پوشش‌دادن یک برنامه ساده مثل همایش، نشست و سخنرانی مجبور بودیم به محلی برویم که مراسم آنجا برگزار می‌شد اما اکنون از طریق انواع نرم‌افزارهایی چون «زوم»، «گوگل‌میت» یا لایو اینستاگرامی می‌توانیم مراسم را پوشش دهیم و حتی اقدام به مصاحبه یا برگزاری دیدارهای کاری، بدون حضور در محل دیگری داشته باشیم. البته باز هم از شبکه‌های اجتماعی عقب خواهیم بود؛ چون مهم‌ترین حرف‌ها و گفته‌ها را لحظه به لحظه پوشش می‌دهند اما روزنامه می‌تواند ۲۴ ساعت بعد جزئیات آن همایش یا نشست را منعکس کند؛ مگر اینکه وبسایت‌ خودش را راه‌اندازی کند.

هفت، هشت سال قبل اگر می‌خواستیم خبر را به‌موقع به صفحه برسانیم، باید یک تلفن یا دستگاه فکس پیدا می‌کردیم و موضوع خبر را برای همکارمان در تحریریه روزنامه یا حروفچین در بخش فنی می‌خواندیم و آن‌ها می‌نوشتند تا محتوای تولیدی برای فردا آماده شود؛ اگر هم خودمان خبر و گزارش خبری را نوشته بودیم، متنمان را برای دفتر روزنامه فکس می‌کردیم اما اکنون شرایط فرق کرده است. گوشی موبایل یکی از ابزارهای روزنامه‌نگاری شده است. در حال حاضر، اینترنت این فرصت را ایجاد کرده که از راه‌های مختلف، خبر و گزارش را برای رسانه بفرستیم؛ مسئله‌ای که باعث می‌شود اخبار فوری خیلی زود روی وبسایت‌های رسانه‌ها قرار بگیرد و در شبکه‌های اجتماعی بازتاب پیدا کند. موضوع نرم‌افزارهای تخصصی و اپلیکشن‌هایی که به روزنامه‌نگاران اجازه می‌دهد عکس، فیلم، خبر و گزارش‌هایشان را به شکل‌های مختلف و با ویرایش‌های گوناگون و به شکل گرافیکی از هر جایی که هستند به سریع‌ترین شکل و ساده‌ترین شیوه برای رسانه خودشان بفرستند را هم به این اضافه کنید.

تاثیر فضای دیجیتال بر روزنامه‌نگاری

فضای دیجیتال به طور قطع بر روزنامه‌های کاغذی تاثیر گذاشته و از شمارگانشان کاسته است اما آیا بر فضای روزنامه‌نگاری هم تاثیر گذاشته است؟ پاسخ به این پرسش شاید نیاز به یک تحقیق داشته باشد. به هرحال روزنامه‌نگاری در کشور ما تحت تاثیر مسائل بسیاری مانند سانسور، گرانی کاغذ، پاسخگونبودن مدیران دولتی، نبود شفافیت، سایه احضار و تهدید بر سر روزنامه‌نگاران، بی‌پولی روزنامه‌ها و… قرار دارد. حال اضافه کنید که رقیب قدرتمندی به نام شبکه‌های اجتماعی به حوزه انتشار اخبار و اطلاعات وارد شده است. رقیبی که بدون سانسور و در لحظه هر اطلاعاتی را منتشر می‌کند. هرچند این احتمال در میان افرادی که به هر عنوان یک اتفاق یا رویداد را رسانه‌ای می‌کنند، وجود دارد که خبر را بدون توجه به درستی و صحت آن منتشر کنند اما به‌هرحال مردم در شبکه‌های اجتماعی می‌توانند اطلاعات را بدون توجه به مسائل مالی، ملاحظات روزنامه‌نگاری، شایعه یا واقعی‌بودن خبر، اخلاقی یا غیراخلاقی‌بودن موضوع و… منتشر کنند. در واقع، این مسئله باعث شده که شبکه‌های اجتماعی با فقدان سندیت و فقدان مشروعیت مواجه باشند. البته با وجود اعتماد کمتر به شبکه‌های اجتماعی، باز هم فضای مجازی بسیار هیجان‌انگیز است و مخاطبان بسیاری را به سمت خودش جذب می‌کند و در عین حال، سرعت فضای مجازی همچنان بسیار بیشتر از رسانه‌های مکتوب است. به همین دلیل شاید روزنامه‌نگاران مجبور باشند به مسائل از زاویه تحلیل توجه کنند و روزنامه‌نگاری تحقیقی را هم سرلوحه کارشان قرار بدهند.

به‌هرحال، این تحولات به نوعی تعریف روزنامه‌نگاری را تغییر داده است. برخی می‌گویند شهروندانی که از سواد رسانه‌ای برخوردار هستند و حرفی برای گفتن دارند، می‌توانند نقش روزنامه‌نگار را هم داشته باشند؛ بدون توجه به اینکه روزنامه‌نگاری یک رشته دانشگاهی است، جزئیات بسیار زیادی دارد و فراگیری آن چندین سال طول می‌کشد و متعاقب آن با کار کردن در تحریریه‌ها به تجربه روزنامه‌نگار اضافه می‌شود. در سایه پیشرفت فضای مجازی، روزنامه‌نگاری هم دستخوش تغییراتی شده و می‌شود.

از این منظر تحولاتی که در حوزه فناوری به وجود آمده باعث شده که شکل‌های جدیدی از روزنامه‌نگاری ایجاد شود. در حال حاضر شاهد روزنامه‌نگاری دیجیتال، آنلاین، سایبر، ویدئویی، متن‌باز، روزنامه‌نگاری مبتنی بر ویکی، مبتنی بر لینک، مبتنی بر دیتابیس، روزنامه‌نگاری داده‌نگارانه، روزنامه‌نگاری کوله‌ به پشت، روزنامه‌نگاری موبایلی، روزنامه‌نگاری چندرسانه‌ای، روزنامه‌نگاری رسانه‌های اجتماعی و… هستیم که همه نتیجه پیشرفت در حوزه فناوری اطلاعات است. اضافه کنید به این عناوین، سایر عرصه‌های روزنامه‌نگاری چون روزنامه‌نگاری شهروندی، روزنامه‌نگاری مدنی، روزنامه‌نگاری کنشگر، روزنامه‌نگاری مشارکتی و تعاملی، روزنامه‌نگاری جایگزین و مواردی از این دست را که با گسترش شبکه‌های ارتباطی به وجود آمده است. در واقع، پیشرفت فناوری باعث شده که نقش شهروندان در این حوزه بسیار بیشتر از قبل شود. در عین حال بسیاری از روزنامه‌نگاران در کنار فعالیت در روزنامه، مجله، سایت و خبرگزاری‌های مرسوم در هر یک از عناوینی که ذکر آن رفت فعال شده‌اند.

چه باید کرد؟

رشد و پیشرفت فناوری‌ها ادامه خواهد داشت و همچنان در عرصه اطلاع‌رسانی و روزنامه‌نگاری نیز تاثیرگذار خواهند بود. روزنامه‌نگاران مجبور خواهند بود که همزمان با پیشرفت حوزه فناوری به توانمندی‌های خودشان نیز اضافه کنند. آن‌ها باید بتوانند از گوشی موبایلشان به عنوان یک ابزار رسانه‌ای استفاده کنند، درحوزه فیلم و ویدئو آموزش ببینند، یاد بگیرند سناریو بنویسند، با تکنیک‌های عکاسی آشنا شوند، در زمینه‌های مختلف آموزش ببینند، زبان دوم یاد بگیرند، نوشتن را با حوزه چندرسانه‌ای پیوند بزنند، بینش جامعه‌شناختی به دست آورند، منزلت حرفه‌ای خود را بالا ببرند و در یک حوزه خاص مثل محیط زیست، سینما، انرژی و مانند آن متخصص شوند.

اما در کنار این مسائل، جذابیت های فضای مجازی فریبنده است. گرفتن لایک و کامنت و دیده‌شدن قطعا شخص را وسوسه می‌کند که برخی از اصول روزنامه‌نگاری را کنار بگذارد. یک روزنامه‌نگار باید توجه کند که می‌خواهد گزارشگر باشد یا اینفلوئنسر؟ می‌خواهید در فضای مجازی با چه عنوان شناخته شوید؟ آیا برایتان مهم است که با نوشته‌هایتان شناخته شوید یا حاشیه‌هایی که لایک می‌گیرد؟ شبکه‌های اجتماعی، فضای جیغ هستند. یعنی خیلی‌ها برای اینکه دیده بشوند باید بلندتر از دیگری جیغ بکشند. منظور از جیغ یک فضای زرد و محتوای عامه‌پسند است. پس طبیعی است صداهای کوتاه و متن‌هایی که هیجانی نباشد، کمتر دیده می‌شود اما باید به چیزی که منتشر می‌کنید و صحت و سقم آن وفادار باشید.

admin

دال مدیاپروژه های دانشجویی

روزگار غمناک روزنامه‌نگاری

جهان ترسناک بدون مطبوعات / عزا پشت عزا

تیز نگه‌داشتن شمشیرهای سامورایی

بازی نسل جدید تازه شروع شده

مردم نگاری طلاب آفریقایی ساکن در قم

تیز نگه‌داشتن شمشیرهای سامورایی

بازی نسل جدید تازه شروع شده

روزنامه‌نگاری، روزنامه‌نگار روزآمد و باانگیزه می‌خواهد