صیانت = خیانت - دال مدیا

طرح صیانت، محتوایش هرچه که باشد، کابوسی است که گریبان‌گیرمان شده است. فکر اینکه هرلحظه ممکن است از جهانیان جدا شویم و به دنبال آن، هزاران مشکل جدید به مجموعه مشکلات‌مان اضافه شود، لحظه‌ای رهایمان نمی‌کند. با وجود نیاز اکثریت قریب به اتفاق عرصه‌های زندگی امروزی به اینترنت آزاد، وابستگی حوزه ارتباطات و روزنامه‌نگاری به آن از جنس دیگری است. اینجا دیگر پای هیچ منفعت شخصی در میان نیست و منافع کل جامعه در خطر خواهد بود. برای فهم بهتر چیستی طرح صیانت و اثرات آن بر آینده روزنامه‌نگاری به گفت‌وگو با مرضیه ادهم، پژوهشگر حوزه سیاستگذاری فضای مجازی، پرداخته‌ایم. این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

در یک چشم‌انداز کلی فکر می‌کنید تصویب طرح صیانت چه تاثیری بر آینده روزنامه‌نگاری خواهد داشت؟

سوال بسیار خوبی است. فکر می‌کنم همه ما در زیست خبر و روزنامه‌نگاری‌مان تغییراتی را که به واسطه جامعه پلتفرمی‌شده و شبکه‌ای‌شده رخ داده، دیده‌ایم؛ مثل اینکه عکسی از فردی مبتدی می‌تواند برد خبری داشته باشد، استفاده از هشتگ‌ها باعث به وجود آمدن موج‌ها و ترندهایی می‌شود و حتی ری‌اکشن‌های سیاسی مثل بستن صفحه ترامپ در توییتر به عنوان یک شبکه اجتماعی گستره‌ای فراتر از شبکه‌های تلویزیونی را در بر می‌گیرد.
ما خیلی وقت است که می‌دانیم فرم اطلاع‌رسانی و خبر تغییر کرده است و باید خودمان را با فرمت آنلاین و شبکه‌های اجتماعی وفق دهیم. بسیاری از روزنامه‌های معتبر چاپ کاغذی‌شان را متوقف کرده‌اند؛ اکثرا یک پیوست آنلاین و الکترونیکی دارند یا بخش زیادی از بودجه‌‌ و اتاق فکرشان را به بخش شبکه‌های اجتماعی اختصاص داده‌اند و در آن بخش کار می‌کنند. بسیاری از خبرگزاری‌های مهم، صفحه توییتری و اینستاگرامی دارند یا در یوتیوب مطلب بارگذاری می‌کنند و این احساس نیاز را کرده‌اند که باید فعالیت‌شان را در فضای مجازی هم ادامه دهند.
در طرح صیانت اما دیگر به این شکل نیست که بگوییم اگر تلگرام فیلتر شد، از نرم‌افزار دیگری استفاده می‌کنم یا مثلا از فیلترشکن استفاده می‌کنم. اتفاقی که طرح صیانت برای فضای مجازی رقم می‌زند، یک مسدودیت بزرگ است که با فیلترشکن هم قابل دور زدن نیست. در دنیای فناوری سرعت تغییرات بالاست و هرچندسال یک‌بار تغییری رخ می‌دهد و پلتفرمی کاملا از رده خارج می‌شود و پلتفرمی دیگر پرطرفدار می‌شود. وقتی طرح صیانت تصویب شود، روزنامه‌نگاری از جریان فناوری عقب می‌ماند و تاثیر بسیار بزرگی در فرمت، تولید محتوا و روند روزنامه‌نگاری گذاشته می‌شود.

برخی از موافقان طرح چنین استدلال می‌کنند که با این طرح، فضای مجازی کنترل خواهد شد، فیک‌نیوزها از بین می‌روند و با ایمن‌سازی فضای مجازی، روزنامه‌نگاری رسمی تقویت خواهد شد. شما تحقق این موارد را چقدر ممکن می‌دانید؟

در این طرح ادعاهایی مطرح می‌شود؛ یعنی دلیل این قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری دلایل خوبی است و کسی با آن مشکلی ندارد. مثلا همین که ادعا می‌کنند می‌خواهیم جلوی فیک‌نیوز را بگیریم یا مثلا می‌خواهیم کودکان به محتوای مناسب دسترسی داشته باشند یا جلوی کلاه‌برداری مالی گرفته شود؛ چنین مواردی آسیب‌هایی است که همه در فضای مجازی شناسایی‌ کرده‌اند ولی باید دید آیا واقعا این طرح این کار را انجام می‌دهد و فضایی را ایمن‌سازی می‌کند یا آن فضا را کامل می‌بندد؟
پیشنهاد طرح صیانت این است که پلتفرم خارجی باید در داخل کشور نمایندگی بگیرد. این را هم گوشه ذهن‌تان داشته باشید که ۷۰ درصد شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های خارجی در ایران فیلتر هستند. موارد اندکی مسدود نیستند؛ مثلا اینستاگرام جزو استثناهاست. پس همین الآن هم به تمامی پلتفرم‌ها دسترسی آزاد نداریم و این طرح به جای اینکه تشویق کند پلتفرم‌های دیگر رفع مسدودیت شوند، بازار رقابت گسترده‌ شود و فرد حق انتخاب داشته باشد، می‌گوید که من برای همین چند پلتفرم باز مثل اینستاگرام هم می‌خواهم شرط و شروط بگذارم. باید بیاید اینجا دفتر باز کند، نمایندگی معرفی کند و نه تنها قوانین اولیه را بپذیرد بلکه باید به بخشنامه‌هایی هم که وقت و بی‌وقت کمیسیونی که در این طرح تعریف شده، می‌دهد نیز توجه کند که شامل پاک‌کردن یا برداشتن محتوا یا دسترسی به داده‌ها است.
این اصلا شدنی نیست و برای هیچ پلتفرم جهانی این صرفه اقتصادی وجود ندارد که چنین کاری را انجام دهد. مخصوصا اینکه با یک قانون نوشته‌شده هم مواجه نیست؛ یعنی هر آن ممکن است من بخشنامه‌ای بدهم و پلتفرم مجبور شود بیاید و تغییراتی را ایجاد کند. نمونه‌ خیلی ساده آن زمانی است که تلگرام تصمیم گرفت وارد ایران شود و آن‌قدر قوانین را برایش سخت کردند که رفت. باز هم این توهم را در سیاست‌گذارها داریم که تلگرام به ما وابسته است و اگر ما ببندیم بدبخت می‌شود و شرایط ما را قبول می‌کند که اینطور نشد. الآن ما پنج درصد کاربران فعال و تاثیرگذار در تلگرام را تشکیل می‌دهیم.
بنابراین در شبکه‌های اجتماعی هم همین اتفاق می‌افتد. ادامه این اتفاق این می‌شود که موانع دیگری در این طرح مطرح می‌شود که اگر قبول نکردی که دفتر نمایندگی داشته باشی، من پهنای باند تو را کم و گران می‌کنم به حدی که کاربر دیگر نخواهد از تو استفاده کند و این خودش کم‌کم به مسدودیت می‌رسد. یعنی شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی مسدود می‌شود.

اگر طرح صیانت باعث ایمن‌سازی نمی‌شود، چه روش‌های دیگری برای مقابله با اخبار جعلی و آسیب‌های فضای مجازی وجود دارد؟

وقتی فضایی بسته می‌شود دیگر لفظ ایمن‌سازی را نمی‌توان برایش استفاده کرد. دیگر چیزی وجود ندارد که بخواهد ایمن شود. راه‌حل مقابله با فیک‌نیوزها تولید محتوای سالم و داشتن مراجع بی‌طرف است که بی‌طرفی‌شان را اثبات کرده باشند؛ مرتب فیک‌نیوزها را پیدا کنند و فکت‌هایش را بگذارند و درست و غلط بودن اطلاعات را همراه با توضیح منتشر کنند. دقیقا در جنگ اوکراین و روسیه سازمان‌های بین‌المللی یک منبع فیک‌نیوز راه‌اندازی کرده‌اند و اخبار دو طرف را بررسی می‌کند. مثلا اعلام می‌کند فلان فیلم برای الان نیست و برای سال ۲۰۱۹ است و به این ترتیب آرام‌آرام اعتباری بین مردم و بین مخاطب پیدا می‌کند و مردم به آن مراجعه می‌کنند و اخبار را چک می‌کنند.
تنها راه‌های مقابله با فیک‌نیوز یکی این است و یکی هم اینکه من ابزار سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی را به مخاطب آموزش دهم و او خودش شروع به تحلیل و تحقیق کند. هیچ راه سلبی مثل بستن دروازه‌ها نمی‌تواند فرد را در برابر فیک‌نیوز مقاوم و ایمن کند؛ چون همیشه این خطر وجود دارد که بالاخره از ماهواره یا رادیو فیک‌نیوز بیاید.
این که گفته می‌شود روزنامه‌نگاری رسمی تقویت می‌شود به نظر می‌آید تعریف‌شان از روزنامه‌نگاری مشکل دارد و نمی‌دانند در حال حاضر پیوند عمیقی بین روزنامه‌نگاری و فضای آنلاین رخ داده و اصلا برای اینکه مخاطب من را ببیند مجبورم در فضای آنلاین فعالیت داشته باشم و راهی به غیر این نیست. توجه داشته باشید تنوع صدا بسته می‌شود و به نظر می‌آید تنها یک صدای رسمی به وجود می‌آید که همه همان خبر را تایید کنند و این اسمش تقویت روزنامه‌نگاری رسمی نیست یلکه تقویت تک‌صدایی بودن است و به نظر نمی‌آید شرایط خوبی پیش بیاید.

با توجه به محدودیت‌های احتمالی طرح صیانت برای دسترسی به اخبار رسانه‌های خارج از کشور، فکر می‌کنید رسانه‌های جایگزین مثل ماهواره چقدر می‌توانند خلا به‌وجود آمده را پر کنند؟

بستگی دارد به اینکه طرح چقدر موفق اجرا شود. در این طرح، بندی داریم که می‌گوید باید همه وی‌پی‌ان‌ها شناسایی‌ شوند و از کار انداخته شوند؛ همان‌طور که گفتم برای ثبت‌نام پلتفرم‌های خارجی هم شرایطی وضع شده است. اگر این قانون ۱۰۰ درصد اجرا شود ما دیگر Black List نداریم بلکه White List داریم. الآن مثلا یوتیوب و توییتر جزو Black List هستند و فیلتر می‌‌شوند ولی فرد می‌تواند به بقیه موارد دسترسی داشته باشد و گاهی با وی‌پی‌ان هم دور بزند ولی White List یعنی اینکه من کلا اینترنت را می‌بندم و به‌عنوان تنظیم‌کننده خط داده مشخص می‌کنم چه چیزهایی در دسترسی داشته باشی.
در این حالت منابع خبری از دست می‌روند و مسلما بازگشت به سمت ماهواره را خواهیم داشت؛ چون میل مخاطب برای شنیدن صداهای متنوع و مخالف جایی نمی‌رود بلکه سرجای خود است و اگر در رسانه‌های داخلی اقناع نشود، که اقناع هم نمی‌شود، پس دنبال منبع دیگری می‌گردد. فضای مجازی نباشد شروع به استفاده از ماهواره، رادیوهای بین‌المللی و خارجی می‌کند. سپس راه‌های خلاقانه دیگری مثل استفاده از ایمیل برای برقراری ارتباط با دوستان خارج از کشور، گرفتن اخبار و دنبال کردن سرفصل‌ها را جایگزین می‌کند.
تاکید می‌کنم بستگی به اجرای موفق این طرح دارد که اگر ۱۰۰ درصد اجرا شود به نظرم اتفاقات خیلی بدی می‌افتد؛ یعنی واقعا دنده عقبی به شرایط بسیار عجیب و غریبی خواهیم داشت. اگر اینترنت را طبقه‌بندی‌ کنند و تعیین کنند که افرادی مثل دانشجویان و خبرنگاران با وی‌پی‌ان‌های خاص حق دسترسی داشته باشند و بقیه دسترسی نداشته باشند، دوباره رانت و فساد ایجاد می‌شود و حتی ممکن است راه‌های قاچاق انتقال داده نیز ایجاد شود. نمی‌دانم واقعا چه اتفاقی می‌افتد ولی ۱۰۰ درصد این خلا دسترسی به اطلاعات دیگر با تلویزیون و رسانه داخلی پر نمی‌شود چون اگر قرار بود پر شود، الآن پر می‌شد.

با توجه به سابقه تاریخی وابستگی مستقیم و غیرمستقیم مطبوعات به حاکمیت، این طرح چه تغییری در این وابستگی ایجاد می‌کند؟

توجه کنید که برخی از خبرنگاران و نویسندگان مطبوعات به واسطه شبکه‌های اجتماعی اعتبار پیدا کردند؛ یعنی در توییتر و در اینستاگرام خبرنگارانی حضور دارند که صفحه‌شان به یک رسانه تبدیل شده است و ادامه صحبت‌ها و حرف‌هایی را که نمی‌توانند در مطبوعات بزنند در صفحه خودشان توضیح می‌دهند و اعتبار اجتماعی دارند. دیگران هم با توجه به اینکه آن فرد روزنامه‌نگار یا خبرنگار است، صفحه‌اش را طور دیگری دنبال می‌کنند. با اجرای طرح صیانت این دنباله از دست می‌رود و روزنامه‌نگار اعتبار اجتماعی‌اش را از دست می‌دهد.
بنابراین مسلم است که اگر آن قسمت را از دست بدهیم، وابستگی به حاکمیت بیشتر می‌شود؛ به این معنی که نظارت حاکمیت بیشتر می‌شود و تک‌صدایی بودن ترویج پیدا می‌کند. به نظر می‌آید شاید گاهی شرایط جامعه به سمتی ‌رود که تحمل تنوع، چند صدایی و تکثر فرهنگی وجود ندارد و انگار این طرح می‌گوید که من دنبال این هستم که فقط یک صدا و خبر رسمی وجود داشته باشد؛ یک تحلیل و حرف رسمی باشد و تضارب آرا اتفاق نیفتد. پس این وابستگی، خیلی حالت قیم‌مآبانه و نظارتی پیدا می‌کند و حتی شاید دیگر آن شجاعتی که در پیگیری فساد اقتصادی یا امر اجتماعی وجود داشت به راحتی الآن نباشد؛ چون روزنامه‌نگار بازخورد مستقیم و حمایتی را که در فضای مجازی با مخاطب داشت، از دست می‌دهد.

یکی از پدیده‌های چشمگیر تاریخ روزنامه‌نگاری که با ظهور شبکه‌های اجتماعی شکل گرفت، شهروندخبرنگاری است. تهدیدی که طرح صیانت برای شبکه‌های اجتماعی ایجاد می‌کند، چه بر سر شهروندخبرنگاری می‌آورد؟

همانطور که توضیح دادم اساسا فرمت روزنامه‌نگاری و پیوندی که بین حیات روزنامه‌های کاغذی و پیوست‌های مجازی‌ خورده است، تغییر می‌کند. در نتیجه تمام اصطلاحات و اتفاقاتی که در این مدت شکل گرفته مثل شهروندخبرنگار هم دچار تغییر می‌شود.

آیا همانطور که مردم ایران با این کار تنها از اخبار بین‌المللی مطلع می‌شوند که از دروازه‌بانی خبرنگاران داخلی گذشته باشد، می‌توان پیش‌بینی کرد که آگاهی جهان نیز از وقایع و اخبار داخلی ایران کمتر شود؟

در مجموع یک دیوارکشی رخ می‌دهد؛ نه ما از دنیای بیرون مطلع خواهیم شد و نه دیگران از احوالات ما مطلع خواهند شد. درست است که شبکه‌های اجتماعی هم مهندسی خبر می‌شوند و قدرت‌هایی پشت‌شان دارند و الآن هم بی‌طرف نیستند ولی یکی از ویژگی‌های جامعه شبکه‌ای و جامعه پلتفرمی شکل شنیدن روایت‌های مختلف و شنیدن صدای اقلیت‌ها و در حاشیه‌هاست.
ایران به هر حال به عنوان کشوری که تحریم است بارها توانسته با هشتگ و درخواست کمک، صدایی علیه این تحریم‌های ضدانسانی را به جهانیان برساند. می‌توان از این قابلیت استفاده‌ای به نفع سیاست‌های ایران کرد و از این قدرت مردمی استفاده کرد اما وقتی که دیوار کشیده می‌شود، دیگر هیچ ارتباطی وجود ندارد و ذات فضای مجازی هم این است که وقتی نباشی و تولید محتوا نکنی، فراموش می‌شوی. دیگر کسی یادش نمی‌آید که زمانی بودی.
دقیقا همین اتفاق در قراردادهای بین‌المللی هم می‌افتد. از نظر ژئوپولتیک کشور مهمی در منطقه هستیم و از نظر مسیری برای انتقال انرژی بسیار مهم هستیم ولی وقتی دور خود دیوار بکشیم و مستمرا سال‌های سال درگیر تحریم و نبودن در فضای بین‌المللی باشیم، کم‌کم کشورهای دیگر یاد می‌گیرند که مشکلات‌ و نیازهایشان را بدون در نظر گرفتن ایران برطرف کنند. یعنی آرام‌آرام از معادلات بین‌المللی حذف می‌شوی، صدا نداری و نیستی. این اتفاق دقیقا در قضیه اینترنت هم می‌افتد. کم‌کم صدای خودت را حذف می‌کنی و وجود نداری و قدرت رسانه‌ای را از دست می‌دهی.
مثلا در جنگ اوکراین و روسیه اگر اوکراین چنین سیاست‌هایی را ایجاد کرده بود و از قبل تمامی کانال‌های ارتباطی را بسته بود شاید در این لحظه صدایشان شنیده نمی‌شد؛ البته که تاثیر رسانه‌های جریان اصلی را هم نمی‌توان منکر شد ولی هر کدام از افرادی هم که در اوکراین هستند توانایی تولید محتوا دارند و ادبیات فضای مجازی بین‌المللی را می‌دانند و با آن کار می‌کنند. احساس می‌کنم به این دلیل که سیاست‌گذاری در این زمینه سخت و پویاست و نیاز به شفافیت دارد، ما کل صورت مسئله را حذف می‌کنیم.

ما قبلا هم چیزهایی مثل سانسور و فیلتر را داشته‌ایم؛ تفاوت اصلی طرح صیانت را با این موارد در چه می‌بینید؟

محدودیت طرح صیانت از آزادی قلم و سانسور بدتر است؛ به این دلیل که قبلا با عنصری فیزیکی در ارتباط بودیم و می‌توانستیم مثلا چیزی را چاپ کنیم که مجوز نداشته باشد و بعد همان را در فضای مجازی منتشر کنیم. الآن بستر حذف می‌شود و فکر می‌کنم اتفاق بدتری می‌افتد.
اطلاع‌رسانی‌های بیشتری حذف می‌شود و واقعا محدودیتش در راستای از دست دادن آزادی است و جریان آزاد اطلاعات و بی‌طرفی شبکه از دست می‌رود؛ یعنی هرجا که صلاح بدانند، مثل شهری که شلوغ می‌شود و می‌خواهند اعتراض کنند، کلا اینترنت‌ را می‌بندند که بارها هم این اتفاق افتاده و این دقیقا نقض حق بی‌طرفی شبکه است. حق گمنامی و پنهان کردن هویت از دست می‌رود و همه ‌این‌ها در راستای همان محدود شدن آزادی است.

تصویب این طرح چه تاثیری بر حضور خبرنگاران بین‌المللی و خبرگزاری‌های بین‌المللی در ایران خواهد داشت؟

درباره خبرنگاران بین‌المللی و خبرگزاری‌های بین‌المللی هم توضیح دادم که این رابطه دوطرفه است. شما یک حیات بین‌المللی برای خودت ساخته‌ای و صدای خودت را می‌رسانی، خودت را در یک جمع تاثیرگذار نشان می‌دهی که حالا آن جمع هم فقط سیاسی نیست؛ مثلا در یک جمع علمی مثل گروه کدنویس‌ها و برنامه‌نویس‌ها، متخصص‌ها، گروه پزشکان بی‌مرز یا گروه خیریه‌ای کودکان کار عضو هستی که همه این‌ لینک‌ها از دست می‌رود. یعنی اصلا حضورت و کمک‌هایی که می‌توانی بگیری تقریبا از دست می‌رود. به هرحال نیمی از شبکه اجتماعی بسیاری از ایرانیان، با افراد بیرون از ایران است و واقعا در این طرح تکلیف این قضیه مشخص نشده است که من روابط بین‌المللی‌ام را باید چکار کنم و آن‌ها را چگونه باید مدیریت کنم. من چرا نباید حق انتخاب داشته باشم که از کدام پلتفرم‌ها استفاده کنم؟

گفت‌وگو: طاهره نمرودی

admin

دال مدیاپروژه های دانشجویی

روزگار غمناک روزنامه‌نگاری

جهان ترسناک بدون مطبوعات / عزا پشت عزا

تیز نگه‌داشتن شمشیرهای سامورایی

بازی نسل جدید تازه شروع شده

مردم نگاری طلاب آفریقایی ساکن در قم

تیز نگه‌داشتن شمشیرهای سامورایی

بازی نسل جدید تازه شروع شده

روزنامه‌نگاری، روزنامه‌نگار روزآمد و باانگیزه می‌خواهد